Kurmaca olmayan filmlerin ilgi alanı öylesine geniştir ki, tek bir bölüm halinde işlemek zordur. Etnoğrafya, doğa tarihi,-tarih,kültür, din, gezi, pazarlama, kamu hizmeti, raklam, haber, propaganda, endüstri, sanat vb gibi konuların yanı sıra kişisel, bilgi verici, öğretici filmler de bu tür filmlerin ilgi alanına girer...
Kurmaca olmayan film türleri arasında sanatsal yetkinliğe önem vereni, bu nedenle de kurmaca filme en yakın olanı belgeseldir. Belgesel gerçeğin yaratıcı yorumlanması olarak tanımlanır. Klasik haliyle belgesel müşterinin ya da parayı veren firmanın isteklerini değil, yönetmenin kendi kişisel tercihlerini içerir.
Yazmaya başlamadan önce, konuyu tam anlamıyla bilmeniz gerekir. Belgesel filmin hazırlanmasında araştırma yapmak çok önemlidir. Çünkü ne yapacağınız bilmeniz gerekir. Konuyu her açıdan inceleyin. Yardım alacağınız bir ya da birkaç danışmanınız olabilir. Ancak konu ister nükleer santraller, ister kızılderililerin dini ayinleri, ister sosis üretim süreci olsun bu durum konuyu tam anlamıyla kavrama sorumluluğunuzu azaltmaz. Araştırmanızı yaparken, okuyacak, yerinde gözlem yapacak, kişilerden bilgi alacaksınız.
Bir kurgusal film nasıl bir ana öyküyle yola çıkıyorsa, senaryolu kurgusal olmayan bir film de bir ana düşünceyle (filmin ne hakkında olduğunu yansıtacak bir ana ifade, bir varsayım) başlar. Bu bir ya da iki tümceyle tanımlanmalı ve filmin tamamını kucaklayan bir düşünce görevini üstlenmelidir. Bu sizin soruna yaklaşımınızı açıklayacaktır. Ana düşünce olabildiğince öz ve kesin biçimde ifade edilir ve filmin izlenmesinden sonra izleyicinin aklında kalması gerekeni belirtir.
Harvest of Shame adlı belgeselde, Edward R. Murrow filmin ana düşüncesinin ne olabileceğini söyler: Dünyanın en zengin ülkesinin, kötü beslenen, kötü giyinen, sürekli olarak aşağılanan ve çok kötü yaşam koşullarında yaşayan binlerce göçmen işçinin bu duruma katlanıp katlanamayacağını sorar. Bu çok sert bir meydan okumadır ve filmin üzerine kurulduğu temel de budur.
Ana düşünce, mümkün olduğu ölçüde filmin odak noktası ile işbirliği içinde olmalı ve şu soruya cevap vermelidir: Film konusuna ilişkin neler diyor? Ana düşünce, senaryonun yazılmasını yönlendiren bir odak noktası olması nedeniyle uygun tümcelerle ifade edilmesi önemlidir. İfadeniz elişigüzel olmamalıdır. Filmin vurgulayacağı noktayı ve bakış açısını içermelidir. Üniversite kız yurtları ile ilgili bir film için düşünülen üç önermenin herbirindeki farklı vurgu ve hedefleri inceleyin. Son günlerde kız yurtları çok eleştirilmesine karşın, üniversite yurdunda bir kızın edinebileceği deneyim onun için çok anlamlı olabilir. Kız yurtları pekçok eleştiriye hedef olmuştur. Ancak kız yurtlarında olanlara dürüst bir bakış onların ne kadar anlamlı ve değerli kurumlar olduğunu ortaya çıkaracaktır. Bir kız yurdu, üniversite kampüsündeki bir sosyal organizasyondan çok daha farklıdır. Üniversiteye ve topluma olduğu kadar üyelerinin gelişimine de değerli katkılarda bulunurlar.
Birinci yaklaşım çok kişiseldir. Yurttaki bir kızın deneyimi üzerine yoğunlaşabilir. İkincisi kız yurdunda geçen bir haftayı anlatarak kurumdaki yaşam konusunda izleyiciye bir fikir verebilir. Bu yaklaşımların her ikisi de kız yurtlarına yapılan eleştirileri vurgulayacaktır. Üçüncü yaklaşım ise, kız yurtlarının okula ve topluma etkilerini yansıtır. Her biri filmin konusunu açıklayan temel görüşlerce de ifade edilen farklı hedeflere sahiptir.
Çalışmanın belki de en önemli bölümünü bu hedefi belirlemek oluşturacaktır. Belgeselin konusu tamam ama söylenmek istenen nedir ve nasıl söylenecek?
Senaryolu, kurgusal olmayan bir film, konusunu sunmak için mantıklı şekilde organize dilmiş bir yapıya sahip olmalıdır. Bu tür yapılar kronolojik, mekansal (mekanlar çevresinde organize dilmiş ve birinden diğerine geçilerek) ve neden sonuç ilişkisi içinde olmalı; sorundan çözüme, basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, özelden genele, genelden özele, kişisel deneyimi (bir kişinin ya da bir grubun yaşantısı üzerine yoğunlaşan) ya da konunun önerdiği herhangi bir yapıyı işlemelidir.
Filmin konusuna ya da amaçlarına ilişkin bilgilerinize, formülleştirdiğiniz ana kavram ve düşüncenizle artık filminizin taslağını hazırlayabilirsiniz. Bu, filmin şimdiki zaman ölçeğinde, üçüncü tekil şahıs tarzında kısa bir özetidir. Genellikle ne kadar kısa olursa o kadar iyi olur. Bu filmin bütünlüğünün sağlanmsına yardım edecektir. Daha sonra bu özeti genişleterek daha uzun bir tanımlamaya ya da sekanslardan oluşan bir taslağa dönüştürebilirsiniz. Taslak tatmin edici bir düzeye erişinceye kadar üzerinde çalışmaya devam etmelisiniz.
Sekansların dengesini ve gelişimini kontrol edin. Ana noktaların vurgulanıp vurgulanmadığını ve bunlara gerekli destek ve gelişimin sağlanıp sağlanmadığını belirleyin. Seyircinin ilgisini yakalamak için, çatışmaları, sorunlarla uğraşmayı ya da zor seçimleri işlemeye çalışın. Bazı konular, örneğin silah satışının denetiminin yararları ve zararları gibi, doğal olarak birbirine zıttır. Karşıt düşüncelerin sunulmasıyla çatışmaların geliştirilmesi doğaldır.
Toplum içinde varolan bir sorunun açıklanmasında ya da onunla uğraşılmasında her zaman bir çatışma vardır.
Kurgusal olmayan bir filmin de başlangıcı, gelişimi ve sonu vardır. Başlangıç seyircinin dikkatini yakalayarak filme olan ilgisini artırır. Başlangıç genellikle seyirciye ne izleyeceği ve ne ümit edebileceği konusunda bilgi verir. Bu bazı formlarda filmin genel iddiasının verilmesi demektir. Bu iddia filmin geri kalan bölümünde desteklenecek ve geliştirilecek ana noktadır.
Filmin inceleceği bir çatışma olabilir. Filmin araştırdığı bir sorun olabilir. Seyircinin filmden öğreneceği bir yaşam, kültür, teknik ya da bir tanıtım olabilir. Başlangıç bir bakıma seyircinin filmi neden izlemesi ya da filmin konusuna neden ilgi duyması gerektiğini söyler.
Gelişim filmin ana iddiasının gelişimidir. Konuları araştırır, önemli noktalara dokunur, iddiaları ve karşı iddiaları sunar ya da ana düşünceyi geliştirir. Düşünceler ve iddialar genellikle tırmanan bir sıralama izleyerek en önemliye, en ilgince ve en dramatik olana doğru yapılır. Eğer bir çatışma ve karşı iddia varsa bunlar bütünüyle gelişim bölümünde incelenir. Gelişim düşüncenizi kanıtlamalıdır.
Sonuç bölümünde doruk noktalı bir çözüm sunulur. Sonuçlarınızı sunar, gösterdiklerinizin özetini yaparsınız. (bu genellikle anahtar bir tümce ya da soru ile veya temel iddianızın tekrarlanmasıyla yapılır. Sonuç seyirciyi almak istediğiniz mesajla başbaşa bırakmalıdır.
Kurgusal olmayan filmlerin çoğunluğunda bir anlatım vardır. Anlatım açık ve anlaşılır olmalıdır. Yoğun istatistiklerden, listelerden, kafaları karıştıran özel terimleri kullanmaktan kaçının.
Anlatım ekonomik olsun. Aşırıya kaçarak filmi fazla metne dayalı hale getirmeyin. Anlatımı görüntüyle birleştirin.Ancak anlatıma görüntü eklemekle elde edilen görüntülü bir ders sunmaktan da kaçının. Önce görüntüleri düşünün. Sürekli olarak kameranın yaptıklarının tanımlandığı kılavuzlu bir tur yaklaşımından da kaçının. (Örneğin: Şimdi büyük yemek salonuna giriyoruz.) Kameranın yaptığını zaten görüyoruz. İzleyicinin de katılımını sağlamak için anlatımda ikinci tekil şahıs ve Eğer anlatım önceden tasarlanmışsa, kurgudan sonra bazı değişikliklerin gerekebileceğini de unutmayın. Eğer bir anlatıcı kullanıyorsanız, kamera önünde uzun süre tutarak sıkıcı olmasına neden olmayın.
Film yazarlığının ekonomik olması gerektiğini unutmayın. Yazınız canlı, yaratıcı, açık ve anlaşılır olsun. Senaryonuz etkili olsun, sıkıcı olmasına izin vermeyin. İzleyicinin alabileceğinden fazla bilgiyle senaryoyu doldurmaya çalışmayın. İzleyicinin katılımını sağlamak amacıyla duygusal değerleri de işin içine katın ve ilgiyi sürekli kılmak için çalışmalar sunun.Genellemeleri, özel ve anlamlı imgelere dönüştürme alışkanlığını geliştirin. Askeri güç, uçak, roket, tank görüntüleriyle; yaygın fakirlik, tenekelerden yapılmış gecekondularla, aç gözlerle bakan çocuklarla ve çöp tenekelerini karıştıran bir deri bir kemik kalmış köpeklerle ifade edilir.
Mesajın çoğunu görüntülerle iletmeye çalışın. Eğer ses kanalında önemli noktalara değiniyorsanız, görüntünün onunla çelişmesini, dikkatleri dağıtmasını engelleyin. Görüntü ile ses arasında planlanmamış bir çatışamadan kaçının. Her gösterdiğiniz birşeyler belirtsin. Yapabildiğiniz ölçüde filminizi kişilendirin. Bize özdeşleşebileceğimiz kişiler gösterin, konuları, insanlar aracılığıyla ifade edin. Bir kişi, bir insan yüzü, film görüntüleri arasında en ilgi çekici olanlardan biridir. İzleyicinin katılımını sağlamada önemli rol oynar. ( Harvest of Shame filminde Murrowun sekiz dokuz yaşlarında, kendinden küçük kardeşine bakan ve bir kulübede yaşayan küçük bir göçmen çocuğuyla konuştuğu ilgi çekici bir sahne vardır. Çocuk her gün yaşadığı yoksulluğu anlatırken filmin mesajını da basit bir biçimde iletmiş olur.)
Taslağınızda, konular arasındaki geçişlere özel dikkat harcayın. Açık anlam kadar dolaylı (zımni) anlama da özen gösterin. Filmin amacına, iddiasına ve konusuna uygun atmosfer yaratın.
Dış mekanlarda çekilecek filmlerin metinleri ayrıntılarıyla yazılamazlar. (Örneğin sinema gerçek ve gezi filmlerinde). Genellikle çekim listesi formundadırlar. Bu genellikle çekilmesi umulan sahnelerin ve sekansların bir listesi, mekanlardaki aksiyonların rehberi olacaktır. Buna bazen kaba taslak bir anlatım da eklenebilir. Çünkü, çekimler sırasında araştırmanın derinliği ne olursa olsun, yeni bulgularla karşılaşmak olasıdır.

William Miller